หลักการเล่นหมากรุกไทย จากตำราหมากรุกไทย โดยนายกีฬา พิมพ์เมื่อ
พ.ศ.2526

     1.เมื่อท่านลงมือเล่นหมากรุกไทยแล้ว
ข้อแรกที่ต้องศึกษาก่อนก็คือ
ต้องทราบเสียก่อนว่าหมากแต่ละตัวมีวิถีการเดินเป็นอย่างไร
อย่าได้เดินผิดเดินถูกเป็นอันขาด
เพราะการเดินของหมากแต่ละตัวไม่เหมือนกันเลยแม้แต่น้อยจึงต้องเรียนให้ทราบเสียก่อนจนแจ่มแจ้งแล้วจึงลงมือเล่นและเดินให้ถูกต้องทุกอย่าง

    2.เมื่อท่านเล่นหมากรุก
ต้องดูหมากของท่านให้ทั่วทุกตัวว่าการเดินของท่านรัดกุมดีหรือไม่
มีตัวอะไรขาดบ้างพยายามเดินหมากให้ทุกตัวติดพันกันในแบบของลูกโซ่
เพื่อมิให้ฝ่ายตรงข้ามทำลายได้ง่าย
ไม่จำเป็นต้องดูว่าฝ่ายตรงข้ามจะกระทำอย่างไร
เมื่อแน่ใจว่าฝ่ายของตนรัดกุม ไม่มีตัวขาดระหว่างการติดต่อกันแล้ว
จึงค่อยพินิจดูหลักการฝ่ายตรงข้ามต่อไปว่าเขาดำเนินการรุกหรือรับในแนวใด
จะกระทำการรบในแนวใดจึงจะได้ชัยชนะ
แล้วจึงดำเนินการตามแผนที่คิดไว้ในใจของตน

     3.ดูช่องโหว่ของฝ่ายตรงข้ามที่เราสามารถจะบุกทลวงเข้าไปในดินแดนของเขาได้
เพราะการเล่นของทุกคนย่อมมีจุดโหว่ด้วยกันทั้งสิ้น
หากมองเห็นว่าฝ่ายตรงข้ามมีจุดอ่อนหรือจุดโหว่ที่ใดแล้วให้รีบฉวยโอกาสกระทำทันทีไม่ควรให้เสียเวลาแม้แต่เพียงครั้งเดียว

    4.เมื่อฝ่ายตรงข้ามเดินหมากตัวใด
และมองเห็นว่าฝ่ายของเราได้เปรียบแล้วอย่าได้แสดงท่าทีผิดสังเกตุให้เขาจับผิดได้เพราะจะทำให้เขาเกิดความรู้สึกตัวและเราจะกระทำการเอาชนะได้ไม่ถนัด
เมื่อถึงคราวควรกระทำแล้วให้รีบกระทำการทันที

    5.ระวังการเดินหลวมตัวของฝ่ายเราเพราะจะเป็นช่องว่างหรือจุดโหว่ให้ฝ่ายตรงข้ามทำการบุกรุกได้อย่างเต็มที่
เมื่อนั้นเราจะตกเป็นฝ่ายตั้งรับ ยากแก่การที่จะกู้สถานการณ์
ฝ่ายของตนได้ มีแต่ทางแพ้ฝ่ายเดียว
การเล่นหมากรุกไทยจึงต้องถือหลักการที่ สำคัญ คือ
เมื่อมีการรับแล้วต้องมีการรุกประกอบไปอีกด้วย
ซึ่งก็เหมือนกับการรบที่ใช้กำลังพลเป็นเกณฑ์นั่นเหละจะผิดกันก็แต่เพียงว่าในกระดานหมากรุกประกอบด้วยตัวหมาก
แต่ในการยุทธ์หรือสงครามนั้น ต้องวางแผนโดยเอาชีวิตของ

คนจริงๆ เข้ากระทำการเท่านั้น

    6.ดูวิธีการตั้งทัพของฝ่ายตรงข้าม
และแนวทางที่จะเจาะทลวง เข้าไปในแดนของอีกฝ่ายหนึ่ง
ทั้งนี้เราจะทราบผลเมื่อการเล่นดำเนินไปไม่นานเท่าใดนัก ที่กล้ากล่าวเช่นนี้
เพราะผู้เล่นทุกคนย่อมมีช่องโหว่ให้แก่ฝ่ายตรงข้ามกระทำการเอาจนได้ถ้าหากพิจารณากันโดยละเอียดแล้วจึงจะทราบเรื่องเช่นนี้ได้ดี

  7.การฝึกหัดมากและการจดจำกระบวนการเดินหมากของนักหมากรุกต่างๆ
เป็นประโยชน์มากในการที่จะยึดเอาไว้
เป็นแบบอย่างเพื่อการฝึกหัดครั้งต่อไป
ผู้เล่นควรจะจำกระบวนการของหมากที่ผู้มีความชำนาญได้กระทำเอาไว้
และเมื่อเข้าแบบหรือรูปดังกล่าวก็จะสามารถพลิกแพลงนำเอามาใช้ได้เป็นอย่างดี

  8.ผู้เล่นต้องรู้คุณค่าของหมาก  
ในกระดานของตนเพราะหมากรุกทุกตัวย่อมมีคุณค่าและจะต้องใช้ให้เป็นประโยชน์จริงๆการเดินหมากโดยผิดพลาดเพียงส่วนน้อย
อาจจะทำให้เกิดความผิดหวัง
และพ่ายแพ้แก่คู่ต่อสู้ได้อย่างง่ายดายที่สุด

  9.การนำเอาตัวหมากไปแลกโดย การเสียเปรียบฝ่ายตรงข้ามนั้น
ไม่สมควรกระทำอย่างยิ่งเพราะจะทำให้ตัวหมากของตนน้อยไปกว่า เดิม
และเมื่อนั้นแนวทางการป้องกันของฝ่ายเราก็จะมีความลดน้อยลงไป
กลายเป็นช่องโหว่ให้ฝ่ายตรงข้ามกระทำการได้อย่างถนัด
และเมื่อนั้นก็จะตกเป็นฝ่ายตั้งรับแต่ประการเดียว
ยากที่จะกู้สถานการณ์กลับคืนมาได้

  10.การเริ่มต้นย่อมนำมาซึ่งความได้เปรียบ หรือเสียเปรียบ
เรื่องเช่นนี้พึงสังวรไว้เสมอว่าการเดินหมากในตอนแรกของกระดานนั้นเป็นหลักการสำคัญอย่างมาก
การขึ้นต้นดี ย่อมมีแนวทางที่จะนำชัยชนะมาสู่ได้มากกว่าหลัก 10
ประการของนักเล่นหมากรุกดังกล่าวมาข้างต้นนี้เป็นเพียงส่วนน้อยที่นำมากล่าวถึงเท่านั้น
เป็นข้อเตือนใจสำหรับบรรดานักหมากรุกสมัครเล่นและหมากรุกที่ที่ต้องฝึกฝนตนเองให้มีความเก่งกล้า
ต้องคำนึงถึงอยู่เสมอและควรแก่การยึดหลักดังกล่าวนี้เอาไว้ด้วย

การเล่นหมากรุก จากหนังสือหมากรุกกล
โดย หม่อมเจ้าอนันตนรไชย เทวกุล

การเล่นหมากรุกนั้นไม่ว่าจะเป็นหมากรุกของชาติ หรือประเทศใด
ถ้าท่านสนใจที่จะเล่นให้ได้ดี นอกจากไหวพริบและความเฉียบแหลมแล้ว
ท่านก็ควรที่จะมี
ความเข้าใจในหัวข้อที่จะกล่าวต่อไปนี้ให้แน่ชัดเสียก่อน
กล่าวคือ:-

1 กำลังอำนาจของตัวหมากรุกแต่ละประเภท(ภาษาอังกฤษเรียกว่าPower of
chessmen)ที่ท่านสนใจอยู่นั้น กำลังอำนาจของตัวหมากรุกที่กล่าวนี้ คือ
อำนาจในการเคลื่อนที่(เดิน) อำนาจในการทำลาย(กิน)
อำนาจในการรุกไล่(รุก)
และอำนาจในการคุ้มกัน(ผูก)ซึ่งข้าพเจ้าขอใช้ในหนังสือเล่มนี้ว่า
"สมรรถภาพของตัวหมากรุก"สมรรถภาพของตัวหมากรุกที่กล่าวแล้วนี้
สำหรับท่านผู้เล่นหมากรุกไทยเป็นแล้วก็ย่อมทราบอยู่แล้วว่าตัวใดมีสมรรถภาพเพียงไรสำหรับท่านผู้เริ่มสนใจในกีฬานี้
ก็อาจทบทวนความเข้าใจได้จากหนังสือเล่มนี้

2 กำลังงานอันซ่อนเร้นอยู่ภายในตัวหมากรุก (Potency of chessmen)
กำลังงานอันนี้
ก็เกิดจากสมรรถภาพของตัวหมากรุกนั่นเองถ้าหากท่านจะพิจารณาสมรรถภาพของแต่ละประเภทให้ลึกซึ้งยิ่งขึ้นแล้ว
กำลังงานอันนี้ก็จะผุดขึ้นมาให้เห็นได้เองซึ่งในหมากรุกไทยก็พอจะแยกเป็นหัวข้อดั่งต่อไปนี้:-

(1) กำลังต่อต้านและตรึง(Opposition) ซึ่งจะมีอยู่ทุกๆตัวเป็นธรรมดา
แต่ที่สำคัญที่สุดนั้นก็อยู่ที่ตัวขุน
ซึ่งมีหน้าที่ทั้งในการไล่ต้อนหรือถอยเป้นเชิง เพื่อการแพ้ ชนะ หรือ
เสมอของการเล่นครั้ง(กระดาน)นั้นๆ
ซึ่งข้าพเจ้าขอเรียกอย่างสั้นๆว่า"ชิงที"

(2) อำนาจในการกักกัน ซึ่งจะต้องเกี่ยวพันกัน
ระหว่างตัวหมากรุกประเภทต่างๆ ตลอดทั้งที่เป็นประเภทเดียวกัน
และคนละประเภท
อำนาจในการกักกันนี้หมายความว่าเฉพาะตัวต่อตัวคือฝ่ายละหนึ่งตัว
จะเป็นประเภทใดก็ได้
บนกระดานหมากรุกที่ว่างเปล่าไม่มีตัวอื่นปะปนอยู่ด้วย
และด้วยสมรรถภาพของตัวมันเองตัวเดียวเท่านั้นจะสามารถตัดการเดินของตัวอีกฝ่ายหนึ่งไว้มิให้เดินอีกได้
ในทีซึ่งฝ่ายนั้นจะต้องเดิน หรือถ้าเดินก็จะต้องถูกกิน
หรือทั้งสามารถจะติดตามกินตัวนั้นได้ด้วย คือหมายความว่า

ถ้าตัวใดได้พยายามติดตามตัวของฝ่ายตรงข้าม
ซึ่งในที่สุดฝ่ายตรงข้ามก็จะเดินมาให้กินจนได้
ทั้งนี้แต่ละตัวจะทำได้เพียงใดหรือไม่ (ดังจะได้บรรยายแต่ละตัวไป)

(3)
ความสามารถที่มีอยู่ในการเดินแต่ละประเภทซึ่งพอจะแยกเป็นหัวข้อได้คือ:-

-
ตัวหมากรุกประเภทใดจะสามารถเดินจากที่ตั้งของตนไม่ว่าจะเป็นตาใดก็ตามไปยังตาที่จะกำหนดให้
ได้ภายในกี่ที (ม้าเท่านั้น) ที่ต้องคำนึง

- การเดินของตัวนั้นๆ จะสามารถเปลี่ยนแปรการเดิน
อันเป็นปกติของตัวมันให้เป็นอย่างอื่นได้เพียงใดหรือไม่(ข้อนี้มีอยู่ก็แต่เบี้ยคว่ำเท่านั้น)

3นอกจากที่กล่าวมาแล้วนี้ท่านควรมีความเข้าใจในหัวข้อเหล่านี้ให้ถ่องแท้
ไว้ด้วย คือ:-

(1) กำลังโอบต้อน:
ในที่นี้หมายความว่าในเมื่อฝ่ายหนึ่งมีเพียงขุนตัวเดียวและจะตั้งอยู่ที่ใดก็ตาม
ฝ่ายไล่ควรจะมีกำลังอย่างน้อย ที่สุดเท่าใด
จึงจะสามารถที่จะต้อนอีกฝ่ายหนึ่งให้ไปยังจุดประสงค์ได้

(2) กำลังที่จะรุกให้จน: ในที่นี้หมายความว่า
ในเมื่อฝ่ายหนึ่งมีเพียงขุนตัวเดียวและจะตั้งอยู่ที่ใดก็ได้
และฝ่ายไล่มีกำลังอย่างน้อย ที่สุดเท่าใด
จึงจะสามารถไล่และรุกให้จนได้เสมอไปทั้งนี้มิได้หมายความถึงขุนที่ตั้งอยู่ในหมากรุกกล

(3)แหล่งที่จะทำให้จนได้ด้วยกำลังอันน้อยที่สุด
ในเมื่อฝ่ายหนีมีขุนเพียงตัวเดียว